تعداد ۵۴ کاروانسرای ایرانی با قدمتی از دوران باستان تا قاجاریه در قالب یک پرونده به صورت همزمان و پس از کش و قوس های فراوان ثبت جهانی شدند، این اتفاق واکنش های مختلفی را در پی داشت.

خبرگزاری مهر_گروه جامعه؛ پرونده کاروانسراهای ایرانی در اجلاس میراث جهانی یونسکو که روز گذشته در شهر ریاض عربستان برگزار شد، با وجود ایرادات متعددی که نماینده ایکوموس به آن وارد کرد با حذف دو کاروانسرا ثبت جهانی شد و از ۵۶ کاروانسرای درج شده در این پرونده ۵۴ کاروانسرا با دفاعیات ایران و حمایت نمایندگان برخی از کشورها ثبت شد.

ایراد در نام گذاری پرونده، ابهام در نحوه نگهداری، برنامه‌های توریستی، حریم و مبهم بودن روند تکامل این کاروانسراها از جمله ایراداتی بود که به این پرونده وارد شد از طرفی داشتن معماری‌های متفاوت، فلسفه ساخت کاروانسراها در ایران جزو نکاتی بود که در دفاع از این پرونده اعلام می‌شد.

این پرونده یکی از پرونده‌های سخت و نفس گیری بود که نمایندگان کشورهای متعددی از نیجریه و قطر گرفته تا هند و اتیوپی درباره آن نظر دادند. این درحالی بود که برخی از پرونده‌ها از جمله پرونده کشور چین به سرعت و بدون مخالفتی ثبت می‌شد.

حتی نماینده ایکوموس پیشنهاد ریفر شدن این پرونده را داد. تا اینکه در نهایت کاروانسرای یام مرند و مادرشاه اصفهان از لیست حذف شدند تا ۵۴ کاروانسرای دیگر شانس جهانی شدن بگیرند.

پس از ثبت جهانی این کاروانسراها افراد مختلفی پیام و واکنش نشان دادند در فضای مجازی خیلی‌ها این اتفاق را به فال نیک گرفتند که در یک پرونده ۵۴ اثر تاریخی ایران جهانی شده است. در ۲۴ استان کشور هر یک از مسئولان پیام تبریکی گفته و مردم آن شهرها هم به وجود کاروانسرای ثبت جهانی شده خود افتخار کردند. برخی از افراد هم گفتند که چرا کاروانسرای شهر آنها جهانی نشده است مانند کاروانسرای نطنز.

گواه اهمیت تاریخی ایران به عنوان چهارراه فرهنگ و تجارت

از سوی دیگر تنها برخی از مقامات به این خبر واکنش نشان داده و تبریک گفتند. سفارت ایران در بلژیک با اشاره به ثبت کاروانسرای ایرانی در فهرست میراث جهانی یونسکو نوشت: کاروانسرای ایرانی با به رسمیت شناختن نقش ماندگار ایران در اتصال جهان از طریق مسیرهای تجاری، از جمله جاده ابریشم، جایگاه خود را در فهرست میراث جهانی یونسکو به دست آورده است. این گواهی بر اهمیت تاریخی ایران به عنوان چهارراه فرهنگ و تجارت است.

علی دارابی قائم‌مقام وزیر و معاون میراث‌فرهنگی کشور در صفحه شخصی خود نوشت: امروز یکشنبه ۲۶ شهریور ۱۴۰۲ برابر با ۱۷ آگوست ۲۰۲۳ میلادی برای هیأت ایرانی در سالن اجلاس هتل الفیصلیه روز تاریخی و به یاد ماندنی بود.

کاروانسرای خواجه نظر

آن موقع که رئیس سعودی جلسه، ثبت جهانی ۵۴ کاروانسرای ایرانی را اعلام کرد. دقایقی که همه حاضران به افتخار ایران و ایرانی، تمدن، فرهنگ و داشته‌های آن دست می‌زدند و تشویق می‌کردند. این موفقیت بزرگ را به مردم با فرهنگ، متمدن و غیرتمند ایران عزیز تبریک و شادباش می‌گویم و از همه مدیران، کارشناسان و همکاران ارجمندم در سراسر کشور که در تهیه و تدوین این پرونده بزرگ ایفای نقش کردند صمیمانه قدردانی می‌کنم.

در ایران بیش از یک هزار کاروانسرا وجود دارد که ۷۰۰ مورد آن ثبت ملی شده است

ثبت جهانی ۵۴ کاروانسرای ایرانی با قدمتی از دوران باستان تا قاجاریه، بیانگر هنر معماری و فرهنگی نیاکان ما بوده است. چرا که کاروانسراها مهم‌ترین زمینه برای ارتقای گفت‌وگو، تعامل مسافران، اقوام، ادیان و ملل مختلف در ادوار تاریخی است.

کاروانسراها زمینه‌ای برای توسعه و دانش بشری به عنوان مکانی برای زیست افراد مختلف، بازرگانان، تجار، مسافران، زائران خانه خدا و عتبات در زمانه‌ای که مسیرهای مواصلاتی و رفت و آمدها بس دشوار و سخت بوده است.

این کاروانسراها در سرما و گرمای جان بخش و پناهگاه مردم بوده است که نشانه‌ای برجسته از تاریخی باشکوه تمدن و معماری ایرانی را روایت می‌کند.

۵۴ کاروانسرای ثبت شده در ۲۴ استان کشور پراکنده‌اند. در ایران بیش از یک هزار کاروانسرا وجود دارد که ۷۰۰ مورد آن ثبت ملی شده است. با ثبت این تعداد آثار میراث فرهنگی ملموس ایران به ۲۷ عدد افزایش یافت.

محمدرضا دشتی اردکانی رئیس فراکسیون گردشگری، زیارت و میراث فرهنگی مجلس شورای اسلامی با تبریک ثبت جهانی پرونده کاروانسراهای ایرانی گفت: ثبت جهانی پرونده کاروانسراهای ایرانی گامی برای محافظت مطلوب‌تر از این آثار فاخر است.

در پیام رئیس فراکسیون گردشگری، زیارت و میراث فرهنگی مجلس شورای اسلامی آمده است:

«کاروانسراهای ایرانی از مهمترین یادگارهای معماری ایرانی، کاروانسراها هستند که ایرانیان در پیدایی و موجودیت آن، پیشقدم بودند و به گفته هردوت، مورخ یونانی، هخامنشیان بنیانگذار احداث بنای مورد اشاره‌اند.

سرزمین ایران به علت قرار داشتن در شاهراه تجاری و نیز گستردگی خاک، از دیرباز به ایجاد راه‌های بازرگانی و نظامی و تکوین سیستم ارتباطات و خبررسانی مبادرت نمودند و به عقیده محققین، ایجاد و توسعه سازوکار کاروانسرا در ایران از مهمترین دستاوردهای معماری ایرانی به ویژه در دوره اسلامی است که مطالعه و بررسی نقشه‌های واحد و غیر مشابه هر کاروانسرا، مؤید این نظریه است.

هیچ چیز نمی‌تواند با کاروانسراهای ایران که توسط شاهان صفوی برای آسایش کاروانیان و جهانگردان ساخته شده است، قابل مقایسه باشد

بنیاد کاروانسراها در دوره ایران اسلامی بخش مهمی از معماری ایران را شامل بوده و آنچه مسلم است، این پدیده در رابطه با رونق تجارت شکل گرفته و عوامل دیگری نظیر کاربرد نظامی، اطلاع‌رسانی و … در توسعه و تکامل آن نقش داشته‌اند و بی‌شک اوج شکوفایی کاروانسراها از حیث غنای معنایی، سبک معماری، زیبایی‌شناسی و تنوع نقشه‌ها متعلق به دوره اسلامی و خاصه حکومت صفویان است که در مسیر شهرها و روستاها، «کاروانسراها و رباط‌های برون‌شهری» و در مراکز اقتصادی و راسته بازارها، «کاروانسراهای درون‌شهری» با ویژگی‌های متفاوت کاربردی احداث شدند و سایر عناصر معماری مانند آب انبار و بادگیر نیز به خدمت آن درآمدند.

کاروانسرای فرسفج همدان

«شاردن» درباره اصفهان می‌نویسد: در اصفهان ۱۶۲ مسجد، ۴۸ مدرسه، ۱۰۸۲ کاروانسرا و ۲۷۲ حمام وجود دارد و در همان کتاب می‌خوانیم: هیچ چیز نمی‌تواند با کاروانسراهای ایران که توسط شاهان صفوی برای آسایش کاروانیان و جهانگردان ساخته شده است، قابل مقایسه باشد. همچنین به عقیده «پوپ»، بنیاد کاروانسراها در ایران پیروزی بزرگی برای معماری ایران است و در هیچ جای دنیا کاربرد و ویژگی‌های خاص معماری آن را نمی‌توان دید و این موارد و نظایری از این دست بر جایگاه رفیع فرهنگی ایران صحه می‌گذارد.

کاروانسراها؛ محل تعاطی و تعامل اندیشه‌ها

کاروانسراهای ایران، علاوه بر ارزش زیبایی‌شناسی، هنری و تاریخی، از دیدگاه مسائل اجتماعی نیز حائز اهمیت فراوان است، چرا که در طی ۲۵ قرن سپری شده، کاروانسراهای درون‌شهری و برون‌شهری که بارانداز و استراحت‌گاه کاروان‌ها و کاروانیان اقصی نقاط معمور آن روزگار به شمار می‌آیند، محل تعاطی و تعامل اندیشه‌ها و تبادل و تقابل آداب و رسوم اقوام و ملل مختلف بوده و این تشریک مساعی تأثیر بالایی در ارتقای سازوکار اجتماعی جامعه ایفا می‌کند.

ثبت جهانی پرونده «۵۴ کاروانسراهای ایران» در چهل و پنجمین نشست کمیته میراث جهانی یونسکو در شهر ریاض کشور عربستان، که نقش به سزایی در انتقال ارزش‌های فرهنگی به جامعه جهانی خواهد داشت، گامی برای محافظت مطلوب‌تر از این آثار فاخر است و همچنین بر جایگاه و نقش بی‌بدیل این سرزمین در غنابخشی و ساخت فرهنگی جامعه جهانی به واسطه ارزش‌های ایرانی اهتمام می‌ورزد.